www.bilgipaylas.org
 

Cümlenin Ögeleri

CÜMLENİN ÖGELERİ

Türkçe cümlelerde dört öğe bulunur:

1. Yüklem

2. Özne

    a) Gerçek Özne

    b) Sözde Özne

3. Nesne (Düz Tümleç)

   a) Belirtili Nesne

   b) Belirtisiz Nesne

4. Tümleç

   a) Dolaylı Tümleç

    b) Zarf Tümleci

Cümlenin yan ve temel ögeleri vardır. Yüklem ve özne cümlenin temel ögeleridir. Diğerleri ise yan ögelerdir. 

1. Yüklem:

* Yüklem, cümlede iş, oluş, durum, hareket veya yargı bildiren sözcük veya sözcük gruplarında denir. Cümlenin temel ögelerinden birisidir; tek başına bile olsa cümle oluşturabilir. Ancak bu durumda gizli özne bulunur. 

* Cümlenin yüklemi isim de fiil de olabilir. Yüklemi isim olan cümlelere isim cümlesi, fiil olan cümlelere fiil cümlesi denir.

* Cümlenin yüklemi genelde tek sözcükten oluşur, ancak birden fazla sözcükten de oluşabilir. 

* Her sözcük ya da sözcük gurubundan yüklem yapılabilir.

Pandemi dünyayı kasıp kavuruyor. (fiil)

Yaşadığımız günler tıpkı bir rüzgâr gibiydi.(edat)

İnsan ölümlü, zamansa sonsuzdur. (isim)

Bu olayların suçlusu odur. (zamir)

Sabah uyandığında gözleri ışıl ışıldı.(ikileme)

O adamın yaptığını görünce gülüştüler. ( Fiilimsi)

* Kelime grupları kesinlikle bölünmemelidir.

Bu şiir, Ahmet Haşim'in eseridir. (Ad tamlaması)

Odayı süsleyen şey rengârenk çiçeklerdir. (sıfat taml.)

Zeki çocuklar, öğretmenin gözüne girdi. (deyim)

 

2. Özne:

* Yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan veya yargının gerçekleştiren unsura denir.

* Özneyi bulmak için yükleme kim, ne soruları sorulur. Yüklemi isim ise olan cümlelerde ise olan kim, olan ne soruları sorulur. Cümlede yüklemi bulduktan sonra mutlaka özneyi bulmamız gerekir. Nesne ile isim karıştırılabiliyor. Eylemi gerçekleştiren insan ise yükleme kim sorusu sorulur. İnsan dışında bir varlık ise ne sorusu sorulur.

* Fiillere eklenen şahıs ekleri öznenin kim ya da ne olduğunu bildirir.

Üç çeşit özne vardır:

 

a) Gerçek Özne

Yüklemin bildirdiği işi hareketi bizzat kendisi yapan öznedir. Fiil ve isim cümlelerinde bulunur. Cümlede iki şekilde gösterilir: 

* Acık Özne:

Cümle içinde açık bir şekilde gösterilir.

*Ön yargılı olmak, hatalı bir yaklaşımdır.

*Pandemi dünyayı kasıp kavuruyor.

 

* Gizli özne:

Cümlede doğrudan yer verilmeyen ancak yüklemin taşıdığı eklerden anlaşılan öznedir.

*Cengiz Aytmatov'un Toprak Ana romanını beğendim. (fiil cümlesi)

*Şiir okumayı çok severmiş.(fiil cümlesi)

*Ön yargılı olmak hatalı bir yaklaşımdır. (isim cümlesi)

İnsan ölümlü, zamansa ölümsüzdür (isim cümlesi)

 

b) Sözde Özne

Yüklemi edilgen çatılı cümlelerde, aslında nesne olan öğe sözde özne olarak kullanılır.

*İşçiler fındıkları hızlıca topladı. (etken fiil, gerçek özne)

*Fındıklar toplandı. (edilgen fiil, sözde özne)

*Hizmetliler sınıfın camlarını temizledi. (etken fiil, gerçek özne)

*Sınıfın camları temizlendi. (edilgen fiil, sözde özne)

 

c) Örtülü Özne

Yüklemi edilen çatılı cümlelerde bazen “-ce, tarafından ” gibi sözcükler kullanılarak işi bizzat yapan varlığa da yer verilebilir.

*Fındıklar toplandı. / Fındıklar içiler tarafından toplandı. (edilgen fiil, sözde özne)

*Sınıfın camları temizlendi. / Sınıfın camları hizmetliler tarafından silindi. (edilgen fiil, sözde özne)

 

NOT: Özne cümlede genelde tek sözcükten oluşur. Ancak sözcük gruplarından özne oluştuğu zaman bir fazla sözcük de özne olarak kullanılır. Çünkü cümlelerde sözcük grupları hangi öge olursa olsun bölünmez.

*Sokakların dili bu konuda  farklı söylüyor.(isim tamlaması)

*Bahçesinde okyanuslar yetişiyordu.(isim)

*Derdini söylemeyen derman bulamaz.(sıfat fiil grubu)

*Yaşamak her calının hakkıdır. (isim fiil)

*Sanat dünyasının gerçekleri hayattakinde farklı ve daha güzeldir. (İsim tamlaması grubu)

 

3. Nesne (Düz Tümleç):

* Öznenin yaptığı işten, hareketten etkilenen unsurdur.

* Uyarı: isim cümlelerinde yüklemi edilgen çatılı cümlelerde ve geçişsiz fiillerde nesne yoktur.

Nesneler ek alıp almamasına göre ikiye ayrılır.

Yahya Kemal güzel şiir yazar. (Ne yazar?)

Çocuk güzel hikaye okudu. (Ne okudu?)

a)Belirtisiz Nesne

Yükleme ne sorusu sorularak bulunur. Belirtme durum eki (-i) almamış olup yalın haldedir. 

Not: Cümlenin ögeleri bulunurken yüklemsen sonra özne bulunmazsa nesne ile karıştırılabilir. Bu sıralama önemlidir.

Her gün gazete okumalıyız. (Ne okumalıyız?)

Bu sene çok soru çözdüm. (Ne çözdüm?)

Bu yörede kızlarımız kilim dokur. (Ne dokur?)

 

b)Belirtili Nesne

Yükleme kimi, neyi, nereyi soruları sorularak bulunur. Belirtme durum eki olmuştur.

Karacaoğlan duygularını içinden geldiği gibi dile getirir. (Neyi dile getiririr?)

Yolun kenarına kocaman kütükleri yığmışlar. (Neyi yığmışlar?)

 

4. Zarf Tümleci:

Yüklemin anlamını zaman, durum, yön, miktar, tarz, vasıta, şart, sebep, birliktelik yönlerinden tamamlayan kelimeler ve kelime gruplarıdır.

* Edat tümleci (edatlı tümleç) olarak adlandırılan tümleçler de birer zarf tümlecidir.

* Zarf tümlecini bulmak için yükleme "nasıl?, ne zaman?, ne kadar?, nereye?" ve "kiminle?, neyle?, niçin?, neden?, niye?"soruları sorulur.

Dostluklar ömür boyu sürünce güzeldir.

O dişini tırnağına takarak çalışır.

Yüreğimdeki yara gittikçe büyüyor.

Sıcaktan tüm ekinler yanmıştı.

Bu yıl yağmur yağmadığı için ürün de az oldu.           

Bu konser belediye tarafından düzenleniyor.

UYARI: Yön isimleri yalın halde zarf tümleci olurlar. Belirtme durum eki (-i) alırsa belirtili nesne,-e/-de/-den, hal ekini alırsa dolaylı tümleç olur.

* Hizmetçi, içeriyi iyice süpürsün. (N)

*Adam yavaşça içeri girdi. (Z.T)

*Bir süre sonra içeriden bir ses geldi.(D.T)

 

5. Dolaylı Tümleç:

* Yüklemi yer, yön, bulunma, çıkma vb. yönlerden tamamla-yan cümle öğesine dolaylı tümleç denir. Cümlede dolaylı tümleçler “-e, -de, -den”durum eklerini alırlar.

* Dolaylı tümleci bulmak için yükleme;

“kime, kimde, kimden, neye, neyden, nereye, nerede, nereden” soruları sorulur.

Buluşma yerine hemen gelmiş.

Senin kirpiklerinde bir damla oldu akşam.

Ağlamayan çocuğa meme verilmez.

Eskicinin sesi sokağın başından duyuluyordu.

Bu gazeteci yazılarında gerçeklerden hiç sapmaz.

İhtiyar, bütün mirasını karısına bırakmıştı.

 

UYARI:-e/-den hal eki “için” edatı görevinde kullanılıyorsa ya da sebep bildiriyorsa zarf tümleci kurar.

-de/-den hal ekleri zaman bildiren sözcüklerin üzerine gelirse zarf tümleci olur.

Korkudan kızın dili tutulmuştu.

Babasıyla kavga ettiğinden eve uğramıyor.

Birazdan hava kararacak.

Yaz akşamlarında yıldızları seyrederdik.

Denize yüzmeye gidiyorum.

 

Not: Edat Tümleci: Edatlardan ya da başka dil birliklerin-den oluşan cümleye araç, benzerlik, ilgi, eşitlik, nedenlik vb. katan cümle öğesine edat tümleci denir. Bu öğe zarf tümleci olarak da kabul edilmektedir.

Çalışmak için yurt dışına gitmiş.(amaç)

Yaralıyı hastaneye ambulansla götürmüşler. (araç)

Bu yaz Bodrum’a ailesiyle gidecek.(birliktelik)

Kayit Tarihi: 15.12.2020     Tıklama: 446

Menuler
Testler
Son Eklenen Dosyalar
Kategoriler

www.bilgipaylas.org