Bir dilin seslerini ve seslerle ilgili özelliklerini inceleyen dilbilgisi dalına ses bilgisi (Fonetik) denir.

Dilimizde sesleri karşılayan 8 ünlü (sesli), 21 ünsüz (sessiz) harf vardır. Sesler heceleri, heceler de sözcükleri oluşturur. Ünlülerin hece değeri vardır. Ünsüzlerin hece değeri yoktur. Sözcükteki ünlü sayısı hece sayısını belirler.

ÜNLÜ UYUMLARI

Ünlü uyumları bir sözcüğün Türkçe olup olmadığını tespit etmek amacıyla kullanılır. Bu kurallara uyarsa o sözcüğün Türkçe olabileceğini söyleyebiliriz. Ancak, bu tek başına yeterli değildir. Çünkü bazı sözcükler tesadüfî de olsa uyum sağlayabilir. Bunun için Türkçenin diğer ses özelliklerini de bilmek gerekir.

1- Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık - İncelik Uyumu): Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde ince ünlü varsa, diğer hecelerinde de ince ünlü; ilk hecesinde kalın ünlü varsa, diğer hecelerinde de kalın ünlü bulunmasıdır. Buna kalınlık-incelik uyumu da denir.

Kalın Ünlüler: (a, ı, o,u)

 Saygılı, anılar,

İnce Ünlüler: (e, i,ö, ü)

 Öyküler, inciler

Not: Bazı Türkçe sözcükler zamanla değişikliğe uğradığından büyük ünlü uyumuna uymayabilir. Ama biz onları Türkçe olarak bilmeliyiz.

Ana=> anne

Karındaş=> kardeş

Kangı => hangi

gibi birçok sözcük böyle değişikliğe uğramıştır. Çünkü, dil canlı bir varlıktır. Zamanla değişikliğe uğrayabilir.

Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Ekler

- yor => geliyor, seviyor, gülüyor

- ken => koşarken, ağlarken, bakarken

- ki => yukarıdaki, ondaki, dosyadaki

- leyin=> akşamleyin, sabahleyin

- imtrak=>yeşilimtrak, ekşimtrak

- daş =>gönüldaş, ülküdaş

-gil=>amcamgil, dayımgil

Not: Bu ekleri alan sözcükleri değerlendirirken eklerden önceki bölümleri değerlendirmek gerekir. Çünkü, bu eklerin ya kalın ya da ince şekli vardır. Eklendiği kelimeye göre değişiklik göstermez.

2- Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu): Türkçe sözcüklerde, her düz ünlüyü düz ünlüler; yuvarlak ünlüleri de ya düz geniş (a, e) ya da dar yuvarlak (u, ü) ünlüler izler. Küçük ünlü uyumuna “Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu” da denebilir. Bunun iki kuralı vardır. Bir sözcüğü incelerken bu iki kuralı da göz önünde bulundurmalıyız.

a-Düz düz ünlülerden sonra düz ünlüler gelir:

a, e, ı, i => a, e, ı, i

b-Yuvarlak ünlüler(o, u, u, ü )’den sonra ya düz geniş ünlüler (a, e) ya da dar yuvarlak ünlüler (u, ü) gelir.

(o, u, u, ü => a, e veya u, ü gelmelidir.

Not: Bir sözcüğün ilk hecesindeki yuvarlak ünlü ise incelerken bu iki kuralı da dikkate almamız gerekir.

Not:“O, ö” sesi yalnızca ilk hecede bulunur; sonraki hecelerde bulunmaz.

Kamyon, radyo, doktor, horoz, motor, sözcükleri Türkçe değildir.

Not: “-yor” ekindeki “o” sesi bu kuralı bozar. Ancak bu sözcükler Türkçedir.  (Bilmiyor – Gülmüyor...)

Not: Çamur, yağmur, tavuk, kabuk, kavun, gibi sözcükler Türkçe olmalarına karşın küçük ünlü kuralına uymaz.

DİKKAT: Özel isimlerde ve  tek heceli ve birleşik sözcüklerde ünlü uyumları aranmaz.

Birleşik sözcükleri muhakkak incelemek gerekirse tek tek ele alınmalıdır.

ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ

1- Ünsüz Yumuşaması: P, ç, t, k, ünsüzleri ile biten bir sözcük, ünlü ile başlayan ek aldığında b, c, d, g, ğ ünsüzlerine dönüşür. Bu ses olayına ünsüz yumuşaması denir.

Kürek + i => Küreği

Umut + u => umudu

Çorap + ı => Çorabı

Sevinç + i => Sevinci

Tek hecelilerin ve –t ekiyle türemiş sözcüklerin çoğu bu kurala uymaz.

Sırt + ı => Sırtı

Sap + ı => Sapı

Anıt + a => Anıta

Yakıt + ın => Yakıtın

Yabancı sözcüklerin çoğu bu kurala uymaz.

Millet + in => Milletin

Saat + e => Saate

Hukuk+a => Hukuka

Not: P, ç, t, k ünsüzleri ile biten özel isimlerde yazarken yumuşama olmaz. Ancak okurken yumuşak okunur.

Mehmet’i =>Mehmedi şeklinde okunur

Zonguldak’ı =>Zonguldağı şeklinde okunur.

2- Dilimizde c, d, g, ünsüzleriyle başlayan eklerin sert ünsüzlerle (f, s, t, k, ç, s, h, p) biten sözcüklere eklendiklerinde; ç, t, k ünsüzlerine dönüşmesidir.

beş + de => beşte

sus + gun => suskun

hafif + dir => hafiftir

dolap + dan => dolaptan

ağaç + da => ağaçta

külah + cı => külahçı

* Bileşik sözcüklerde diğer kuralların yanı sıra bu kuralın da aranmaması gerekir;

Akdeniz, üçgen, akciğer

SES DÜŞMESİ

1- Ünlü Düşmesi: İki heceli olup ikinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan sözcüklere ünlüyle başlayan ek aldığında ikinci hecedeki ünlü düşer. Buna ünlü düşmesi veya hece düşmesi denir.

a-

Akıl-ı => Aklı

Şehir-i => Şehri

Beyin-imiz => Beynimiz

b- Bazı sözcükler türetilirken ünlü düşmesine uğrayabilir.

 Sızı-la-mak => Sızlamak

Koku-la-mak => Koklamak

Yumurta-la-mak => Yumurtlamak

Sarı-ar-mak => Sararmak

Yeşil-er-mek => Yeşermek

Kara-ar-mak => Kararmak

c- Kimi eylemlerden ad yapılırken ünlü düşmesi görülebilir ;

Ayır-mak => Ayrım

Kıvır-mak => Kıvrım

Sıyır-mak => Sıyrık

d- Söyleyiş kolaylığından kaynaklanan ünlü düşmesi görülebilir.

Orada => Orda

Burada => Burada

Şurada =>Şurda

e- -Etmek, olmak, eylemek yardımcı eylemleri ile birleşik fiil yapılırken iki heceli isimlerin ikinci hecesinde düşme olabilir. Bu durumda bu sözcükler birleşik yazılmalıdır.

Kayıp-olmak => Kaybolmak

Zehir-olmak => Zehrolmak

Hapis-etmek => Hapsetmek

f-  İkilemelerde ve özel adlarda ünlü düşmesi olmaz.

Düşmanla omuz omuza mücadele ettiler. (Doğru) / Omuz omza (yanlış)

Düşman burun buruna geldi. (Doğru) / burun burna (yanlış)

Bu masallar nesilden nesile aktarılacaktır. (Doğru) nesilden nesle (yanlış)

2. Ünsüz Düşmesi: Bazı sonu k ünsüzü ile biten sözcükler yapım eki alırken sonlarındaki “k” sesi düşer.

Alçak-al-mak => alçalmak

Ufak-cık => ufacık

Küçük+l=>küçülmek

ÜNLÜ AŞINMASI

Bileşik sözcüklerde ilk sözcüğün son hecesi ile ikinci sözcüğün ilk hecesindeki ses benzerliğinin kaynaşması sonucu oluşur.

Pazar-ertesi => Pazartesi

Ne-için => niçin

Ne-asıl => nasıl

Bu-ara => bura

Bazı sözcüklerin de başındaki veya sonundaki ses zamanla aşınmıştır.

Isıcak => sıcak

Isıtma => sıtma

Kışlak => kışla

Kadıköyü => Kadıköy

SesTüremesi 
Ses türemesi iki şekilde olabilir. 

1. Ünlü Türemesi

Bazı sözcüklerde sözcük yapım eki alırken, pekiştirilirken veya bileşik sözcük oluşturulurken bir, ya da birden fazla sesin türemesidir.

Genç+cik => gencecik

Düp+düz => düpedüz

Bir+cik => biricik

Sırsıklam => sırılsıklam

Bunların dışında ünsüzle biten bir fiil şimdiki zaman ekini alırken de araya bir ünlü girer bu olaya da ses türemesi veya ünlü türemesi denir.

yaz-ı-yor

izlen-i-yor

ÜNSÜZ TÜREMESİ

Et-, ol-, eyle- yardımcı fiilleriyle yapılan birleşik fiillerde ses türemesi görülebilir. Bu durumda birleşik yazılmalıdır.

Af etmek => affetmek

His etmek => hissetmek

Hal etmek => halletmek

Zan etmek => zannetmek

Ret etmek => reddetmek

Haz etmek => hazzetmek

Yardımcı ünsüz ve kaynaştırma da ünsüz türemesidir. Daha önceki yıllarda çıkmış sorular bunun bir örneğidir. 

Gözlerin gözlerime değince
Felaketim olurdu ağlardım
Beni sevmiyordun bilirdim
Bir sevdiğin vardı duyardım
Çöp gibi bir oğlan, ipince
Hayırsızın biriydi fikrimce
Bu dizelerde aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur? (2017 LYS)
A)Ünsüz benzeşmesi
B)Ünlü düşmesi
C)Ünsüz türemesi
D)Ünlü daralması
E)Ünsüz yumuşaması

Cevap: A 
sevme-yor-du-n: ünlü daralması
sevdik-in: ünsüz yumuşaması
oğl-an: ünlü düşmesi
biri-y-di: ünsüz türemesi
ÜNLÜ DARALMASI

A ve e ünlüleri ile biten eylemlere şimdiki zaman eki “-yor” getirildiğinde eylemin ünlüsü “ı, i, u, ü” ye dönüşür.

Bekle-yor => bekliyor

Özle-yor => özlüyor

Kokla-yor => kokluyor

* Kaynaştırma harfi “y” nin daraltıcı özelliği yoktur. Ancak bu sözcükler diksiyon açısından değerlendirildiğinde daraltarak okunmalıdır.

Söyle-ecek => söyleyecek (söyliyecek şeklinde okunur.)

Gözle-en => gözleyen (gözliyen şeklinde okunur.)

ULAMA

Ünsüzle biten sözcükten sonra ünlüyle başlayan sözcük geldiğinde sözcüklerin birbirlerine eklenerek söylenmeleridir.

Sizden + aldığım + elmalar + ekşiymiş

Sözcükler arasında noktalama işareti varsa eklenerek okunmaz, yani ulama yapılmaz.

Annem, onu hiç beğenmemiş.

KAYNAŞMA

Ünlüyle biten sözcük ünlüyle başlayan bir ek aldığında arada “y, ş, s ,n” ünsüzlerinden birinin kullanılmasıdır.

Sevgi + in => sevginin

Etki + i => etkisi

Başla + an => başlayan

İki + er => ikişer

* Ünlüyle biten bazı sözcüklere “-de, den” eki getirildiğinde de kaynaştırma harfi kullanılır. Bunlara zamir n’si de denir.

O + da => onda

Bu + dan => bundan

* “İle” sözcüğü, ünlüyle biten sözcüğe ulandığında “i” sesi “y” sesine dönüşür. Bunlara yardımcı ünsüz de denir. Çünkü kaynaştırma iki ünlü arasında bulunur.

ünlü ile => ünlüyle

babası ile => babasıyla