YAPIM VE ÇEKİM EKLERİ

Türkçede sözcükler aldıkları eklere göre cümle içinde bir görev yüklenir. Bu bakımdan ekler önemli bir konudur. Ekler iki grupta değerlendirilir.

1. Yapım Ekleri
2. Çekim Ekleri

1. Yapım Ekleri: Eklendikleri kelimelerde anlam değişikliğine neden olan eklere yapım eki denir.

Yapım ekleri dört çeşittir.

1. İsimden İsim Yapan Ekler: İsim kök veya gövdelerine gelerek isim türeten eklere denir.
2.  -lik: kitaplık, zeytinlik, gözlük suluk, insanlık, kardeşlik
   => -li: köylü, nişanlı, renkli, mavili, bilgili, görgülü
   => -siz: evsiz, huysuz, akılsız, işsiz, parasız
   => -cil: evcil, otçul, bencil
   => -cık: kızılcık, arpacık, kulakçık, kitapçık
   => -daş: meslektaş, vatandaş, arkadaş, sesteş
   => -inci: üçüncü, beşinci
   => -msı: acımsı, ekşimsi
   => -sal: kumsal, evrensel
   => -ıt: yaşıt, 
   => -tı: horultu, cıvıltı
2. İsimden Fiil Yapan Ekler: İsim kök veya gövdelerine gelerek fiil türeten eklere denir.
3.  -le: başla-, suçla-, sula-, terle–
   => -al: azal-, çoğal-, düzel–
   => -l: doğrul-, sivril–
   => -a: kana-, yaşa-, türe-, boşa–
   => -da: fısılda-, horulda-, gürülde–
   => -at: yönet-, gözet–
   => -kır: fışkır-, haykır–
   => -lan: evlen–
   => -laş: şakalaş-, dertleş-, çocuklaş–
   => -(a)r: morar-, karar-, yaşar–
   => -se: önemse-, garipse–
3. Fiilden Fiil Yapan Ekler: Fiil kök veya gövdelerine gelerek fiil türeten eklere denir.
4. yürüt-, anlat-, ağlat–
   => -(a)r: kopar-, çıkar-, uçur-, düşür–
   => -dır: yazdır-, açtır-, bıktır-, sordur–
   => -(ı)l: atıl-, yazıl-, çözül-, sorul–
   => -(ı)n: taran-, yıkan-, silin-, alın–
   => -ele: kovala-, itele–
   => -ı: kazı-, sürü–
   => -msa: anımsa-, gülümse–
4. Fiilden İsim Yapan Ekler: Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim türeten eklere denir.

=> -im: çizim, seçim, üretim, bölüm, çözüm, verim
=> -gi: bilgi, silgi, vergi, sevgi,  örgü, sergi, algı, atkı
=> -gın: dalgın, kızgın, bilgin, durgun, salgın
=> -ı / -i: yazı, doğu, batı, gezi, tartı
=> -ıcı / -ici: yırtıcı, satıcı, yapıcı, geçici, kurucu
=> -ca: düşünce, eğlence
=> -ecek: giyecek, yakacak, açacak
=> -ak: yatak, kaçak, durak
=> -ga: bölge, bilge, süpürge
=> -gan: çalışkan, unutkan, çekingen
=> -gıç: bilgiç, dalgıç, başlangıç
=> -ik: kesik, açık, göçük, kırık
=> -ın / -in: yığın, akın, tütün, ekin,
=> -nç: gülünç, basınç, 
=> -ıntı: esinti, çıkıntı, döküntü,
=> -(e)r: gelir, gider, okur,
=> -maca: bulmaca, kesmece
=> -sel: görsel, uysal, işitsel
=> -anak: gelenek, görenek, olanak, seçenek
=> -ış: dikiş, yürüyüş
=> -ıt: geçit, yakıt, ölçüt
=> -ma: dondurma, danışma
=> -mak: çakmak, ekmek
=> -tı: belirti, kızartı, cızırtı

2. Çekim ekleri

1. İsim Çekim Ekleri

• Çoğul Ekleri: İsimlere gelerek çokluk bildiren ektir. –lar, -ler
• İyelik Ekleri: İsimlere gelerek nesnenin kime ait olduğunu bildiren eklerdir.

m, ım, im, um, üm

n, ın, in, un, ün

ı, i, u, ü

mız, miz, muz, müz, ımız, imiz, umuz, ümüz

nız, niz, nuz, nüz, ınız, iniz, unuz, ünüz

ları, leri

• Eşitlik Eki: İsimlere gelerek eşitlik bildiren ektir. –ca, ce
• Tamlama Ekleri: Tamlamalara getirilen eklerdir.

Tamlayan Ekleri: ım, im, um, üm; ın, in, un, ün; nın, nin, nun, nün,

Tamlanan Ekleri: ı, i, u, ü

• Hal Ekleri

Yönelme Hal Eki: a, e

Bulunma Hal Eki: da, de

Çıkma (Ayrılma) Hal Eki: dan, den

Belirtme Hal Eki: ı, i, u, ü

2. Fiil Çekim Ekleri

• Kip Ekleri: Eylemlere gelerek eylemin yapılma zamanını bildiren veya bir isteğe, şarta, gerekliliğe bağlı olarak yapıldığını bildiren eklerdir. İkiye ayrılır.

Haber Kipleri: Eylemin gerçekleşme zamanı bildiren eklerdir.

1. Öğrenilen Geçmiş Zaman Eki: mış, miş, muş, müş
2. Görülen Geçmiş Zamen Eki: dı, di, du, dü
3. Geniş Zaman Eki: r, ar, ar
4. Şimdiki Zaman Eki: yor
5. Gelecek Zaman Eki: acak, ecek

Dilek Şart Kipleri: Eylemin gerçekleşmesini bir dilek ve şarta bağlayan eklerdir.

1. İstek Kipi : a, e, alı, eli
2. Gereklilik Kipi: malı, meli
3.  Şart Kipi: sa, se
4. Emir Kipi: Eki yok.

Şahıs Ekleri: Fillere getirilerek eylemin kimin tarafından yapıldığını bildiren eklerdir.

1.Tekil Şahıs Eki: m, ım, im, um ,üm

2.Tekil Şahıs Eki: n, ın, in, un ,ün, sın, sin, sun, sün

3.Tekil Şahıs Eki: eksiz

1.Çoğul Şahıs Eki: k, ık, ik, uk, ük; ız, iz, uz, üz

2.Çoğul Şahıs Eki: nız, niz, nuz, nüz, sınız, siniz, sunuz, sünüz

3.Çoğul Şahıs Eki: lar, ler